Soru & Cevap Bölümümüzde
sorunuzu sorup hemen yardım alın.
Düzlük-yuvarlaklık uyumu da denir. Bu kurala göre bir kelime düz ünlü (a, e, ı, i) ile başlıyorsa sonraki ünlüler düz; yuvarlak ünlü (o, ö, u, ü) ile başlıyorsa sonraki ünlüler ya dar yuvarlak (u, ü) [4] ya da düz geniş (a, e) olmalıdır:
Örnekler:
arkadaş, karanlık, kelime, merdiven, serilmek, ıslık, ılık, ırak, sıcaklık, incelik, iyi
kova, orak, oğlak, oğlan, gözlem, önem, uğrak, uygar, uğraşmak, üzer, üçer
okul, kuru, uygun, olumlu, bozulmuş, çocuk, oğul, okul, ölümlü, öküz, uğur, ululuk, üçüz, üzüm, süzgün...
Büyük Ünlü Uyumu Nedir ? (Detay) :
Ünlülerin düzlük-yuvarlaklık , darlık-genişlik bakımından birbirlerine uygunluğuna küçük ünlü uyumu denir. Türkçe bir sözcüğün ilk hecesinde düz bir ünlü varsa (a, e, ı, i), daha sonraki hecelerde de düz ünlüler gelmek zorundadır.
ÖRNEK
Bakıcı, aşınma, bilge, çayır, yayla, ...
Türkçe sözcüğün ilk hecesinde yuvarlak bir ünlü varsa (o, ö, u, ü), sonraki hecelerde ya dar-yuvarlak olan "u, ü" ya da geniş-düz olan "a, e" gelir.
ÖRNEK
Gözlük, sorgu, söylemek, görüş, gülmek...
UYARI 1 : Geniş-yuvarlak olan "o,ö" ünlüleri, Türkçe sözcüklerin yalnızca ilk hecelerinde bulunabilir (-yor eki dışında). Orta ve son hecesinde geniş-yuvarlak "o,ö" bulunan sözcükler Türkçe değildir.
ÖRNEK
Horoz, şoför, doktor, televizyon, radyo...
NOT: Bazı bileşik sözcüklerde ve ünlemlerde ilk hece dışında "o,ö" bulunabilir.
ÖRNEK
Dereotu, Çukurova, ayol, öhö, oho...
UYARI 2 : ilk hecesinde yuvarlak ünlü bulunan sözcüğün ikinci hecesinde düz-geniş "a,e" varsa, üçüncü ve sonraki hecelerde düz kuralı devreye girer; yani düz-genişten sonra düz olan ünlüler "a,e,ı,i" gelir, tekrar yuvarlak ünlü gelemez.
ÖRNEK
Söyleşiler, konuşamamış, sorgulanmamış, gözetlendi, bozulmamış, ..
UYARI 3 : Bazı sözcüklerde düz-geniş ünlüden sonra "b, m, v" ünsüzleri varsa, sonraki ünlü dar-yuvarlak olur.
ÖRNEK
(yağmur) (Çamir) (kabık) (kavırmak) (savırmak) Yağmur, çamur, kabuk, kavırmak, savurmak...
UYARI 4 : "-yor" eki, küçük ünlü uyumunu her zaman bozar.
ÖRNEK
Bakıyor, içiyor, söylüyor, görüyor, konuşuyor...
UYARI 5 : Yabancı ve bileşik sözcüklerde küçük ünlü uyumu aranmaz.
ÖRNEK
Malûm, mektep, başçavuş, içliköfte, Çukurova, ...
UYARI 6 : Küçük ünlü uyumuna uymayan sözcüklere getirilen ekler, sözcüğün son ünlüsüyle uyuma girer.
ÖRNEK
Doktorun, masörün, futbolu, çamursuz, yağmurlu...
*
Not 1 : Küçük ünlü uyumunun büyük ünlü uyumundan bir farkı vardır:
Büyük ünlü uyumunda kelimedeki bütün ünlülerin kalınlık ve incelik bakımlarından uyuşmaları gerekli iken, küçük ünlü uyumunda her ünlü kendinden önceki ünlüye uymak zorundadır.
Meselâ, “kolaylık” örneğinde olduğu gibi “ı” ünlüsü kendinden önceki “a” ünlüsüne uyarken “a”dan önceki “o” ünlüsüne uymayabilir.
Bu özellik, yuvarlak ünlüden sonra düz-geniş ünlü geldiği zaman karşımıza çıkmaktadır:
ufaklık, uzaklık, olası, önemli, üzerinde...
Not 2 : Büyük ünlü uyumunu hesaba katmazsak küçük ünlü uyumu kuralına göre hangi ünlüden sonra hangisinin gelebileceği şu şekilde gösterilebilir:
a→ a, e, ı, i
e→ a, e, ı, i
ı→ a, e, ı, i
i→ a, e, ı, i
o→ a, e, u, ü
ö→ a, e, u, ü
u→ a, e, u, ü
ü→ a, e, u, ü
Büyük ünlü uyumunu hesaba katarsak küçük ünlü uyumu kuralına göre hangi ünlüden sonra hangisinin gelebileceği şu şekilde gösterilebilir:
a→ a, ı
e→ e, i
ı→ a, ı
i→ e, i
o→ a, u
ö→ e, ü
u→ a, u
ü→ e, ü
Bu kurala uymayan yabancı kelimeler:
alkol, daktilo, mönü, akordeon, rötar, radyo, tiyatro, otobüs, televizyon, horoz, kamyon, siroz...
Ancak bazı alıntı kelimeler bu kurala uydurulmuştur:
müdir→müdür, mümkin→mümkün, müşkil→müşkül...
Bu kurala uymayan Türkçe kelimeler:
Avuç, avurt, kavurmak, kavuşmak, savurmak, kavun, karpuz, yağmur, çamur, tavuk, kabuk... [5]
-yor ve -ki ekleri de çoğu zaman bu kurala uymaz:
geliyor, onunki...
Küçük ünlü uyumuna aykırı kelimelere (Türkçe ve yabancı) getirilen ekler, kelimenin son ünlüsüne uyar:
Kavunu, yağmurluk, müminlik, müzikçi...
Sonuç
Bu uyumlar Türkçenin ayırt edici özellikleridir. Yani bu kurallara uymayan kelimeler çoğunlukla Türkçe değildir. Ama bu kurallar uyan kelimelerin tümü Türkçedir de diyemeyiz. O hâlde bu kurallar sadece Türkçe kelimelerde aranmalıdır.
Not 3 : Ayrıca bu kurallar en az iki heceli kelimelerde aranmalıdır. Tek heceli kelimelerle bitişik kelimelerde aranmaz. Bitişik kelimeyi oluşturan kelimeler ayrı ayrı incelenebilir; birbirleriyle uyumlu olup olmadıklarına bakılmaz.
anaerkil, ataerkil, babayiğit, pisboğaz, büyükbaş, küçükbaş (hayvan), camgöz, cingöz, paragöz, hoşbeş, yüzgöz (olmak), düztaban, Karagöz, karagöz (balığı), önayak (olmak), kafakol, tepegöz, tıknefes, günaydın, hanımeli, aslanpençesi, keçiboynuzu, yeşilbaş (ördek), dilberdudağı, tavukgöğsü, baştankara (kuş), düşeyazdım, gidedurun, çıkageldi, alabilirsin, alabildiğine (kalıplaşmış), bakıver, düşmeyegör, ölmeyegör, çöpçatan, günebakan, ordubozan, oyunbozan, yelkovan, yolkesen, akımtoplar, amperölçer, barışsever, basınçölçer, bilgisayar, sanatsever, yurtsever, vatansever karıncaezmez, kuşkonmaz, külyutmaz, varyemez
Not 5 : Yabancı kelimeler bu kurallara uyabilir de uymayabilir de...
kalem, müzik, merasim; serbest, delil, fakat...
Not 6 : Kelimelerin bu kurallara uyup uymadıklarına bakılırken kelimeler tek başlarına değerlendirilir. Ancak “de” bağlacı ve soru eki kendinden önceki kelimeye uyarlar:
“mi” soru eki: geleyim mi, okudun mu
“de” bağlacı: sen de, o da, aldı da, özledim de...
Ek-fiilin çekimi olan “ise” kelimesiyle “ile” edatı (hem edat hem bağlaç), bitişik yazıldıkları zaman ünlü uyumlarına girerler:
alır ise→alırsa, konu ile→konuyla...
Not 7 : Türkçe kelimeler bu kuralların her ikisine birden uyarlar (değişikliğe uğramış olanlar hariç). Ama Türkçe olsun olmasın, bir kelime bu kuralların her ikisine de uymak zorunda değildir; birine uyup diğerine aykırı düşebilir. Bu yüzden bu ünlü uyum kuralları ayrı ayrı ele alınmalıdır.
kavun, mönü: BÜU var, KÜU yok
mezar, nazik: BÜU yok, KÜU var
Not 8 : Büyük ve küçük ünlü uyumlarının ikisini de kapsayacak şekilde verilen aşağıdaki tabloda hangi ünlüden sonra hangisinin gelebileceği verilmiştir:
a→ a, ı
e→ e, i
ı→ ı, a
i→ i, e
o→ u, a
ö→ ü, e
u→ u, a
ü→ ü, e
1. Bir kelimenin ilk hecesinde düz ünlü (a, e, ı, i) varsa sonraki hecelerde de düz ünlü bulunur: anlaşmak, yanaşmak, kayıkçı, ısırmak, ılıklaşmak, seslenmek, yelek, bilek, çilek.
2. Bir kelimenin ilk hecesinde yuvarlak ünlü (o, ö, u, ü) varsa bunu izleyen ilk hecede dar yuvarlak (u, ü) veya geniş düz (a, e) ünlü bulunur: boyunduruk, çocuk, odun, yorgunluk, yoklamak, vurmak, yumurta, özlemek, güreşmek, sürmek.
Küçük ünlü uyumuna aykırı bazı Türkçe kelimeler de vardır: avuç, avurt, çamur, kabuk, kavuk, kavun, kavur-, kavuş-, savur-, yağmur.
Küçük ünlü uyumu, alıntı kelimelerde aranmaz: aktör, alkol, bandrol, daktilo, doktor, horoz, kabul, kitap, konsolos, muzır, mühim, mümin, müzik, profesör, radyo, vakur.
Küçük ünlü uyumuna aykırı kelimelere getirilen ekler, kelimenin son ünlüsüne uyar: kavun-u, konsolos-luğ-u, mümin-lik, müzik-çi, yağmur-luk.
-ki aitlik eki yalnızca birkaç örnekte küçük ünlü uyumuna uyar: bugünkü, dünkü, öbürkü.
Bu ünlü düzenleri ve ilk heceyi izleyen ünlüler aşağıdaki çizelgede gösterilmiştir:
a › a, ı (bakar, alır)
o › u, a (omuz, oya)
e › e, i (geçer, gelir)
ö › ü, e (ölçü, ördek)
ı › ı, a (kılıç, kısa)
u › u, a (uzun, uzak)
i › i, e (ilik, ince)
ü › ü, e (ütü, ürkek)
Tarih: 2016-03-02 01:56:15 Kategori: Sözlük
Soru Tarat
Kitaptan sorunu tarat hemen cevaplansın.
sorunuzu sorup hemen yardım alın.
Küçük Ünlü Uyumu Nedir
Bu Yazıda Neler Var:
Örnekler:
arkadaş, karanlık, kelime, merdiven, serilmek, ıslık, ılık, ırak, sıcaklık, incelik, iyi
kova, orak, oğlak, oğlan, gözlem, önem, uğrak, uygar, uğraşmak, üzer, üçer
okul, kuru, uygun, olumlu, bozulmuş, çocuk, oğul, okul, ölümlü, öküz, uğur, ululuk, üçüz, üzüm, süzgün...
Büyük Ünlü Uyumu Nedir ? (Detay) :
Ünlülerin düzlük-yuvarlaklık , darlık-genişlik bakımından birbirlerine uygunluğuna küçük ünlü uyumu denir. Türkçe bir sözcüğün ilk hecesinde düz bir ünlü varsa (a, e, ı, i), daha sonraki hecelerde de düz ünlüler gelmek zorundadır.
ÖRNEK
Bakıcı, aşınma, bilge, çayır, yayla, ...
Türkçe sözcüğün ilk hecesinde yuvarlak bir ünlü varsa (o, ö, u, ü), sonraki hecelerde ya dar-yuvarlak olan "u, ü" ya da geniş-düz olan "a, e" gelir.
ÖRNEK
Gözlük, sorgu, söylemek, görüş, gülmek...
UYARI 1 : Geniş-yuvarlak olan "o,ö" ünlüleri, Türkçe sözcüklerin yalnızca ilk hecelerinde bulunabilir (-yor eki dışında). Orta ve son hecesinde geniş-yuvarlak "o,ö" bulunan sözcükler Türkçe değildir.
ÖRNEK
Horoz, şoför, doktor, televizyon, radyo...
NOT: Bazı bileşik sözcüklerde ve ünlemlerde ilk hece dışında "o,ö" bulunabilir.
ÖRNEK
Dereotu, Çukurova, ayol, öhö, oho...
UYARI 2 : ilk hecesinde yuvarlak ünlü bulunan sözcüğün ikinci hecesinde düz-geniş "a,e" varsa, üçüncü ve sonraki hecelerde düz kuralı devreye girer; yani düz-genişten sonra düz olan ünlüler "a,e,ı,i" gelir, tekrar yuvarlak ünlü gelemez.
ÖRNEK
Söyleşiler, konuşamamış, sorgulanmamış, gözetlendi, bozulmamış, ..
UYARI 3 : Bazı sözcüklerde düz-geniş ünlüden sonra "b, m, v" ünsüzleri varsa, sonraki ünlü dar-yuvarlak olur.
ÖRNEK
(yağmur) (Çamir) (kabık) (kavırmak) (savırmak) Yağmur, çamur, kabuk, kavırmak, savurmak...
UYARI 4 : "-yor" eki, küçük ünlü uyumunu her zaman bozar.
ÖRNEK
Bakıyor, içiyor, söylüyor, görüyor, konuşuyor...
UYARI 5 : Yabancı ve bileşik sözcüklerde küçük ünlü uyumu aranmaz.
ÖRNEK
Malûm, mektep, başçavuş, içliköfte, Çukurova, ...
UYARI 6 : Küçük ünlü uyumuna uymayan sözcüklere getirilen ekler, sözcüğün son ünlüsüyle uyuma girer.
ÖRNEK
Doktorun, masörün, futbolu, çamursuz, yağmurlu...
*
Farklı kaynaktan küçük ünlü uyumu kuralları
Not 1 : Küçük ünlü uyumunun büyük ünlü uyumundan bir farkı vardır:
Büyük ünlü uyumunda kelimedeki bütün ünlülerin kalınlık ve incelik bakımlarından uyuşmaları gerekli iken, küçük ünlü uyumunda her ünlü kendinden önceki ünlüye uymak zorundadır.
Meselâ, “kolaylık” örneğinde olduğu gibi “ı” ünlüsü kendinden önceki “a” ünlüsüne uyarken “a”dan önceki “o” ünlüsüne uymayabilir.
Bu özellik, yuvarlak ünlüden sonra düz-geniş ünlü geldiği zaman karşımıza çıkmaktadır:
ufaklık, uzaklık, olası, önemli, üzerinde...
Not 2 : Büyük ünlü uyumunu hesaba katmazsak küçük ünlü uyumu kuralına göre hangi ünlüden sonra hangisinin gelebileceği şu şekilde gösterilebilir:
a→ a, e, ı, i
e→ a, e, ı, i
ı→ a, e, ı, i
i→ a, e, ı, i
o→ a, e, u, ü
ö→ a, e, u, ü
u→ a, e, u, ü
ü→ a, e, u, ü
Büyük ünlü uyumunu hesaba katarsak küçük ünlü uyumu kuralına göre hangi ünlüden sonra hangisinin gelebileceği şu şekilde gösterilebilir:
a→ a, ı
e→ e, i
ı→ a, ı
i→ e, i
o→ a, u
ö→ e, ü
u→ a, u
ü→ e, ü
Bu kurala uymayan yabancı kelimeler:
alkol, daktilo, mönü, akordeon, rötar, radyo, tiyatro, otobüs, televizyon, horoz, kamyon, siroz...
Ancak bazı alıntı kelimeler bu kurala uydurulmuştur:
müdir→müdür, mümkin→mümkün, müşkil→müşkül...
Bu kurala uymayan Türkçe kelimeler:
Avuç, avurt, kavurmak, kavuşmak, savurmak, kavun, karpuz, yağmur, çamur, tavuk, kabuk... [5]
-yor ve -ki ekleri de çoğu zaman bu kurala uymaz:
geliyor, onunki...
Küçük ünlü uyumuna aykırı kelimelere (Türkçe ve yabancı) getirilen ekler, kelimenin son ünlüsüne uyar:
Kavunu, yağmurluk, müminlik, müzikçi...
Sonuç
Bu uyumlar Türkçenin ayırt edici özellikleridir. Yani bu kurallara uymayan kelimeler çoğunlukla Türkçe değildir. Ama bu kurallar uyan kelimelerin tümü Türkçedir de diyemeyiz. O hâlde bu kurallar sadece Türkçe kelimelerde aranmalıdır.
Not 3 : Ayrıca bu kurallar en az iki heceli kelimelerde aranmalıdır. Tek heceli kelimelerle bitişik kelimelerde aranmaz. Bitişik kelimeyi oluşturan kelimeler ayrı ayrı incelenebilir; birbirleriyle uyumlu olup olmadıklarına bakılmaz.
anaerkil, ataerkil, babayiğit, pisboğaz, büyükbaş, küçükbaş (hayvan), camgöz, cingöz, paragöz, hoşbeş, yüzgöz (olmak), düztaban, Karagöz, karagöz (balığı), önayak (olmak), kafakol, tepegöz, tıknefes, günaydın, hanımeli, aslanpençesi, keçiboynuzu, yeşilbaş (ördek), dilberdudağı, tavukgöğsü, baştankara (kuş), düşeyazdım, gidedurun, çıkageldi, alabilirsin, alabildiğine (kalıplaşmış), bakıver, düşmeyegör, ölmeyegör, çöpçatan, günebakan, ordubozan, oyunbozan, yelkovan, yolkesen, akımtoplar, amperölçer, barışsever, basınçölçer, bilgisayar, sanatsever, yurtsever, vatansever karıncaezmez, kuşkonmaz, külyutmaz, varyemez
Not 5 : Yabancı kelimeler bu kurallara uyabilir de uymayabilir de...
kalem, müzik, merasim; serbest, delil, fakat...
Not 6 : Kelimelerin bu kurallara uyup uymadıklarına bakılırken kelimeler tek başlarına değerlendirilir. Ancak “de” bağlacı ve soru eki kendinden önceki kelimeye uyarlar:
“mi” soru eki: geleyim mi, okudun mu
“de” bağlacı: sen de, o da, aldı da, özledim de...
Ek-fiilin çekimi olan “ise” kelimesiyle “ile” edatı (hem edat hem bağlaç), bitişik yazıldıkları zaman ünlü uyumlarına girerler:
alır ise→alırsa, konu ile→konuyla...
Not 7 : Türkçe kelimeler bu kuralların her ikisine birden uyarlar (değişikliğe uğramış olanlar hariç). Ama Türkçe olsun olmasın, bir kelime bu kuralların her ikisine de uymak zorunda değildir; birine uyup diğerine aykırı düşebilir. Bu yüzden bu ünlü uyum kuralları ayrı ayrı ele alınmalıdır.
kavun, mönü: BÜU var, KÜU yok
mezar, nazik: BÜU yok, KÜU var
Not 8 : Büyük ve küçük ünlü uyumlarının ikisini de kapsayacak şekilde verilen aşağıdaki tabloda hangi ünlüden sonra hangisinin gelebileceği verilmiştir:
a→ a, ı
e→ e, i
ı→ ı, a
i→ i, e
o→ u, a
ö→ ü, e
u→ u, a
ü→ ü, e
Küçük ünlü uyumu kuralı iki yönlüdür:
1. Bir kelimenin ilk hecesinde düz ünlü (a, e, ı, i) varsa sonraki hecelerde de düz ünlü bulunur: anlaşmak, yanaşmak, kayıkçı, ısırmak, ılıklaşmak, seslenmek, yelek, bilek, çilek.
2. Bir kelimenin ilk hecesinde yuvarlak ünlü (o, ö, u, ü) varsa bunu izleyen ilk hecede dar yuvarlak (u, ü) veya geniş düz (a, e) ünlü bulunur: boyunduruk, çocuk, odun, yorgunluk, yoklamak, vurmak, yumurta, özlemek, güreşmek, sürmek.
Küçük ünlü uyumuna aykırı bazı Türkçe kelimeler de vardır: avuç, avurt, çamur, kabuk, kavuk, kavun, kavur-, kavuş-, savur-, yağmur.
Küçük ünlü uyumu, alıntı kelimelerde aranmaz: aktör, alkol, bandrol, daktilo, doktor, horoz, kabul, kitap, konsolos, muzır, mühim, mümin, müzik, profesör, radyo, vakur.
Küçük ünlü uyumuna aykırı kelimelere getirilen ekler, kelimenin son ünlüsüne uyar: kavun-u, konsolos-luğ-u, mümin-lik, müzik-çi, yağmur-luk.
-ki aitlik eki yalnızca birkaç örnekte küçük ünlü uyumuna uyar: bugünkü, dünkü, öbürkü.
Bu ünlü düzenleri ve ilk heceyi izleyen ünlüler aşağıdaki çizelgede gösterilmiştir:
a › a, ı (bakar, alır)
o › u, a (omuz, oya)
e › e, i (geçer, gelir)
ö › ü, e (ölçü, ördek)
ı › ı, a (kılıç, kısa)
u › u, a (uzun, uzak)
i › i, e (ilik, ince)
ü › ü, e (ütü, ürkek)
Tarih: 2016-03-02 01:56:15 Kategori: Sözlük
Kitaptan sorunu tarat hemen cevaplansın.
Yorum Yap